روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب متداولترین روش مورد استفاده جهت تصفیه فاضلاب شهری و فاضلاب های صنعتی با قابلیت تجزیه بیولوژیکی می باشد. وجه مشترک کلیه روش هایی که بر اساس این فرایند لجن فعال طراحی می شوند تولید توده فعال میکروارگانیسمی است که قادر به تثبیت مواد آلی فاضلاب تحت شرایط هوازی است.
تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال در ساده ترین شکل خود دارای سه جزء است :
راکتوری که میکروارگانیسم های مسئول تصفیه در آن معلق بوده و هوادهی می شوند.
جدایی جامدات و فاز مایع که معمولاً در حوضچه ته نشینی ثانویه رخ می دهد.
سیستم بازیافتی که جامدات حذف شده در واحد جداکننده را به راکتور باز می گرداند.
یکی از خصوصیات حائز اهمیت تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال تشکیل جامدات لخته ای قابل ته نشینی است که توسط ته نشینی گرانشی در حوضچه ته نشینی ثانویه حذف می شوند. بطور معمول فرایند لجن فعال با فرآیند های فیزیکی و شیمیایی همراه است که در مراحل تصفیه مقدماتی، اولیه و پس از تصفیه شامل گندزدایی و فیلتراسیون بکار برده می شوند.
در طی سال های گذشته شکل های متعددی از روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب ارائه شده اند و امروزه این فرآیند قادر به انجام نیتریفیکاسیون، حذف بیولوژیک نیتروژن و حذف بیولوژیک فسفر است. این گونه از فرایند لجن فعال مستلزم سری راکتورهایی است که تحت شرایط هوازی، آنوکسیک و بی هوازی عمل کرده و از پمپ های بازچرخش داخلی بهره می برند. انواع متفاوت تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال عبارتند از:
فرایند لجن فعال اختلاط کامل CMAS
روش لجن فعال جریان قالبی متعارف
روش لجن فعال با هوادهی نرخ بالا
فرایند لجن فعال تغذیه مرحله ای
تصفیه فاضلاب با فرایند لجن فعال تماس تثبیت
فرایند لجن فعال دو لجنی
روش لجن فعال با اکسیژن خلوص بالا
هوادهی گسترده
فرایند لجن فعال کانال اکسیداسیون
OrbalTM
فرایند لجن فعال هوادهی متداخل CCASTM
بایولک
راکتور ناپیوسته متوالی SBR
هوادهی گسترده با دوره تناوب ICEASTM
تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال دوره ای CAASTM
لجن فعال Deep-Shaft
لجن فعال Biohoch
روش لجن فعال اختلاط کامل کاربرد جریانی با رژیم پیوسته در راکتوری با حوضچه اختلاط است. فاضلاب ته نشین شده و لجن فعال بازگشتی در نقاط مختلف وارد حوضچه هوادهی می شوند. بار آلی حوضچه هوادهی، غلظت MLSS و اکسیژن مورد نیاز در کل حوضچه روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب یکنواخت هستند.
مزیت فرآیند CMAS رقیق سازی شوک بارهای مختلف ناشی از ورود جریان فاضلاب صنعتی است. عملکرد فرآیند لجن فعال CMAS به نسبت ساده است، اما تمایل به میزان غلظت سوبسترا پایین (نسبت F/M پایین)، احتمال رشد باکتری رشته ای و مشکلات بالا آمدن لجن را تشدید می کند.
فاضلاب ته نشینی و لجن فعال برگشتی (RAS) در این نوع روش لجن فعال در ورودی حوضچه هوادهی وارد شده و توسط هوای تزریقی یا هواده مکانیکی مخلوط می شود. طراحی های اولیه اعمال هوا بصورت یکنواخت در طول حوضچه فرآیند لجن فعال در تصفیه فاضلاب انجام می شد؛ اما غلظت کم اکسیژن محلول اغلب در ابتدای حوضچه رخ می دهد.
در طراحی های جدید، سیستم هوادهی با استفاده از نرخ هوادهی تضعیف شونده، در هماهنگی با اکسیژن مورد نیاز در طول حوضچه روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب طراحی می شود، بصورتی که در ابتدا هوا با نرخ بالا و در نزدیکی انتهای حوضچه هوادهی با پایین ترین نرخ ممکن انجام می شود . جذب، لخته سازی و اکسیداسیون مواد آلی در حین هوادهی انجام می شود. جامدات لجن فعال در ته نشینی ثانویه جدا می شوند.
این روش لجن فعال فرآیندی اصلاح شده با غلظت MLSS پایین در ترکیب با بارگذاری حجمی BOD بالا است. روش لجن فعال با هوادهی نرخ بالا با زمان ماند هیدرولیکی کوتاه، نسبت بازگشت لجن بالا، بارگذاری F⁄M بالا، غلظت MLSS نسبتاً پایین شناخته می شود. در مقایسه با روش لجن فعال جریان قالبی متعارف و اختلاط کامل، پساب خروجی از کیفیت پایینتری برخوردار است. به دلیل بارگذاری بالای اعمال شده، عملکرد پایدار این فرایند لجن فعال نیازمند مراقبت بسیار است. اختلاط و هوادهی مناسب حائز اهمیت بالایی است.
روش لجن فعال تغذیه مرحله ای در واقع روش لجن فعال جریان قالبی متعارف اصلاح شده است که به منظور متعادل کردن نسبت F⁄M و در نتیجه کاهش میزان اوج اکسیژن مورد نیاز، فاضلاب در ۳ تا ۴ نقطه تغذیه وارد حوضچه هوادهی می شود. بطور کلی، در این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب بیش از سه کانال موازی بکار گرفته می شود. انعطافپذیری عملیات از خصوصیات مهم این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب محسوب می شود زیرا می توان تقسیمات فاضلاب تغذیه را براساس شرایط عملکردی تغییر داد.
غلظت MLSS در اولین کانال فرایند لجن فعال تغذیه محله ای می تواند بین ۵۰۰۰ تا ۹۰۰۰ میلی گرم بر لیتر برسد، در کانال های بعدی با اضافه شدن ورودی های تغذیه از این غلظت کاسته می شود. این فرآیند لجن فعال در تصفیه فاضلاب از توانایی بالا حمل میزان جامدات برخوردار است و در نتیجه می تواند در مقایسه با روش لجن فعال جریان قالبی متعارف دارای SRT بالاتری باشد. همچنین می توان با تغذیه تنها آخرین کانال، از این فرایند لجن فعال در حالت تماس تثبیت بهره برداری کرد. می توان مراحل آنوکسیک را نیز بمنظور حذف مواد مغذی در روش لجن فعال تغذیه مرحله ای در نظر گرفت.
این روش لجن فعال از دو حوضچه یا بخش جداگانه برای تصفیه فاضلاب و تثبیت لجن فعال استفاده می کند. لجن فعال تثبیت شده در ناحیه تماس با جریان فاضلاب ورودی مخلوط می شود. زمان ماند در ناحیه تماس کوتاه (۳۰ تا ۶۰ دقیقه) است و غلظت MLSS در این ناحیه کمتر از ناحیه تثبیت است. BOD محلول به سرعت در ناحیه تماس حذف شده و ذرات و کلوئیدهای آلی در لخته های لجن فعال به دام افتاده و سپس در ناحیه تثبیت تجزیه خواهند شد.
لجن فعال بازگشتی به ناحیه تماس هوادهی میشود. جهت حفظ SRT مناسب در ناحیه تثبیت زمان ماند در این ناحیه بین ۱ تا ۲ ساعت است. به دلیل غلظت بسیار بالای MLSS در ناحیه تثبیت، در SRT ثابت، میزان حجم هوادهی مورد نیاز سیستم تماس تثبیت بسیار کمتر از روش لجن فعال اختلاط کامل ویا جریان قالبی متعارف است. این فرایند لجن فعال به منظور حذف BOD ارائه شد؛ اما زمان تماس کم، مقدار BOD محلول تجزیه شده و اکسیداسیون NH4N را محدود میکند.
روش لجن فعال دو لجنی در واقع سیستمی دو مرحله ای است که از روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب با هوادهی نرخ بالا جهت حذف BOD و به دنبال آن در مرحله دوم بمنظور نیتریفیکاسیون استفاده می کند. ممکن است جهت تامین BOD و جامدات معلق در فرآیند نیتریفیکاسیون و القاء لخته سازی و به دام انداختن جامدات در دومین ته نشینی، بخشی از فاضلاب ورودی و جامدات معلق بدون عبور از مرحله اول و مستقیماً به مرحله دوم این فرایند لجن فعال منتقل شود.
دلیل اصلی تفکیک مرحله حذف BOD از مرحله حذف نیتروژن، تصفیه مواد سمی در مرحله اول و حفاظت از باکتری های حساس نیتریفایر است. با توجه به بهبود پیش تصفیه های صنعتی، امروزه تمایل به حذف BOD و نیتریفیکاسیون در روش لجن فعال تک لجنی بیشتر شده است.
روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب با اکسیژن خلوص بالا از راکتور مرحله ای محصور استفاده می کند. معمولاً از ۳ یا ۴ مرحله استفاده شده و فاضلاب ورودی، RAS و اکسیژن با خلوص بالا در اولین مرحله این روش لجن فعال افزوده می شود. گاز فضای فوقانی و مایع مخلوط همزمان از مرحله ای به مرحله بعد جریان می یابند.
فشار جزئی اکسیژن در فضای فوقانی در مرحله اول بین ۴۰ تا ۶۰ درصد و در مرحله انتهایی به ۲۰ درصد می رسد. در فشار جزئی بالاتر اکسیژن، نرخ انتقال حجمی بالاتری قابل دستیابی خواهد بود. به این ترتیب در این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب، نسبت به روش لجن فعال متعارف، غلظت MLSS بیشتر، زمان ماند هیدرولیکی کوتاه تر و امکان اعمال بار آلی حجمی بالاتری امکان پذیر است.
نرخ افزودن اکسیژن ۲ تا ۳ برابر بیشتر از سیستم های هوادهی تصفیه فاضلاب با فرآیند لجن فعال متعارف است. تامین اکسیژن این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب نیازمند تجهیزات تولید اکسیژن در محل است. به دلیل تجمع گاز دی اکسید کربن در فضای آزاد بالاسری در روش لجن فعال با اکسیژن خلوص بالا و کاهش pH مایع مخلوط، نیتریفیکاسیون محدود است. مزیت عمده این فرایند لجن فعال کاهش فضای مورد نیاز و کاهش شدید گازهای خروجی در مواردی است که کنترل بو و VOC الزامی باشد.
فرآیند هوادهی گسترده مشابه تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال جریان قالبی متعارف است با این تفاوت که در بخش خودخوری منحنی رشد عمل کرده و به این ترتیب به بار آلی کمتر و زمان هوادهی بیشتر نیازمند است. بدلیل SRT طولانی (۲۰ تا ۳۰ روز) و زمان ماند هیدرولیکی در حدود ۲۴ ساعت، تجهیزات هوادهی این روش لجن فعال بجای اکسیژن مورد نیاز، برمبنای نیاز اختلاط طراحی می شوند.
این روش لجن فعال بطور وسیعی در تصفیه خانه های پیش ساخته در جوامع کوچک بکار می رود. بطور معمول این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب از ته نشینی اولیه استفاده کرده و ته نشینی ثانویه با نرخ بار هیدرولیکی پایین تری از ته نشینی روش لجن فعال متعارف طراحی می شود. بدین ترتیب می توان بر تغییرات شدید نرخ جریان در جوامع کوچک فائق آمد. اگرچه مواد جامد بیولوژیک بخوبی تثبیت می شوند، به منظور استفاده مجدد، به تثبیت جامدات بیولوژیک مازاد نیاز است.
کانال اکسایش شامل کانالی حلقوی یا بیضی شکل است که توسط هواده های مکانیکی و ابزارهای اختلاط تجهیز شده است. فاضلاب عبوری از آشغالگیر وارد کانال شده و با لجن فعال بازگشتی مخلوط می شود. شکل حوضچه، هوادهی و تجهیزات اختلاط القاء کننده جریان کانال یک سویه است، بدین ترتیب انرژی مورد استفاده برای هوادهی، بمنظور تامین اختلاط در سیستمی با زمان ماند هیدرولیکی نسبتاً طولانی مناسب خواهد بود.
روش هوادهی و اختلاط مورد استفاده در کانال سرعتی معادل m/s 0/30- 0/25 ایجاد می کند که برای معلق نگه داشتن لجن فعال کافی است. در چنین سرعتی، مایع مخلوط چرخش کانال را در ۵ تا ۱۵ دقیقه به اتمام می رساند و میزان جریان کانال به حدی است که می تواند فاضلاب ورودی را ۲۰ تا ۳۰ برابر رقیق کند. در نتیجه، سینتیک این فرایند لجن فعال در تصفیه فاضلاب به راکتور فرآیند لجن فعال اختلاط کامل نزدیک می شود، اما در طول کانال سینتیک فرآیند لجن فعال بر اساس راکتور فرآیند لجن فعال جریان قالبی است. با عبور فاضلاب از ناحیه هوادهی، غلظت اکسیژن محلول کاهش یافته و احتمال وقوع دی نیتریفیکاسیون وجود دارد.
این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب از هواده های مکانیکی سطحی و براش برای هوادهی و اختلاط استفاده می کند. در اغلب موارد حوضچه ته نشینی ثانویه در نظر گرفته می شود و در برخی موارد از کانال های داخلی به منظور زلال سازی نیز استفاده می شود. بسته به طراحی و طول هوادهی می توان از این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب جهت ایجاد ناحیه آنوکسیک و حذف بیولوژیک نیتروژن استفاده کرد.
ناحیه هوادهی پس از هواده ایجاد می شود و با جریان مایع مخلوط و مصرف اکسیژن توسط توده بیولوژیک میزان غلظت اکسیژن کاهش می یابد. در نقطه ای که غلظت اکسیژن بسیار پایین می آید ناحیه آنکسیک تشکیل شده و نیترات در فعالیت های تنفس درونی مایع مخلوط به مصرف می رسد. به دلیل حجم بالای حوضچه و SRT طولانی مورد استفاده، این فرایند لجن فعال در تصفیه فاضلاب دارای توانایی بالایی برای تطبیق ناحیه نیتریفیکاسیون و دی نیتریفیکاسیون است.
این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب نوع تغییر شکل یافته کانال اکسایش است و از مجموعه ای از کانال های هم مرکز در یک سازه یکپارچه تشکیل شده است. فاضلاب به بزرگترین و خارجی ترین کانال وارد و مایع مخلوط به سمت مرکز سازه جریان می یابد. فاضلاب پس از عبور از حداقل دو کانال دیگر وارد زلال ساز داخلی می شود. هوادهی این فرایند لجن فعال توسط دیسک های هوادهی نصب شده بر شفتی افقی تامین می شود. عمق کانال می تواند به ۴/۳ متر برسد.
در نوع خاصی از روش لجن فعال OrbalTM نرخ هوادهی در کانال اول محدود می شود تا نیتریفیکایسیون و دی نیتریفیکاسیون بطور همزمان رخ دهند. در کانال اول میزان اکسیژن بسیار پایین آمده، در کانال دوم غلظت به ۱/۵- ۰/۵ میلی گرم بر لیتر محدود و در کانال های بعدی غلظت اکسیژن بالاتر خواهد بود. بازچرخش مایع مخلوط از حلقه های درونی این روش لجن فعال به حلقه های بیرونی امکان دی نیتریفیکاسیون نیترات ناشی از نیتریفیکاسیون صورت گرفته در حلقه های درونی تر را فراهم می کند.
در روش لجن فعال CCASTM سیستم هوادهی منحصر به فردی بکار گرفته می شود که در آن دیفیوزرهای هوا در بخش تحتانی پلی چرخان در حوضچه هوادهی دایروی نصب می شود. به دلیل چرخش پل با سرعتی بالاتر از محتویات حوضچه هوادهی، حباب های ریز در پشت پل متحرک با حرکتی جاروبی پخش خواهند شد. با قطع هوا، حرکت دیفیوزرها انرژی اختلاط کافی جهت معلق نگهداشتن محتویات حوضچه را فراهم می کنند.
این روش لجن فعال در دامنه اکسیژن محلول بین ۱/۰ – ۰/۷ میلی گرم بر لیتر عمل می کند. غلظت اکسیژن محلول پایین در SRT طولانی برای نیتریفیکاسیون مناسب است، درحالی که فراهم شدن شرایط آنوکسیک القاء کننده دی نیتریفیکاسیون خواهد بود. این سیستم معمولاً براساس SRT های روش لجن فعال هوادهی گسترده طراحی می شود.
بایولک روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب اختصاصی است که زمان ماند طولانی جامدات و هوادهی مستغرق را با حوضچه خاکی ترکیب می کند. دیفیوزرهای غشایی با حباب ریز به زنجیره ای از هواده های شناور متصل می شوند که با آزادشدن هوا از دیفیوزرها در عرض حوضچه حرکت می کنند. حوضچه هوادهی بطور معمول دارای عمقی برابر ۴/۶- ۲/۴ متر است. با داشتن SRT در حدود ۴۰ تا ۷۰ روز می توان این فرآیند لجن فعال را برای نیتریفیکاسیون طراحی کرد. نسبت F⁄M بین ۰/۱- ۰/۰۴ و MLSS دارای دامنه ۵۰۰۰- ۱۵۰۰ میلی گرم بر لیتر است.
مجموعه ای متنوع از فرآیندها، که به نام “اکسیداسیون موجی اصلاح شده” معروف هستند، با استفاده از تایمری که نرخ جریان هوا در هر یک از زنجیره ها را به حالت دوره ای در می آورد، امکان وقوع همزمان نیتریفیکاسیون و دی نیتریفیکاسیون را فراهم می کند. استفاده از ته نشینی داخلی و خارجی در این روش لجن فعال در تصفیه فاضلاب امکانپذیر است.
SBR از انواع راکتورهای پر و خالی شونده است که شامل یک راکتور اختلاط کامل است و تمامی مراحل فرآیند لجن فعال در تصفیه فاضلاب در این راکتور رخ می دهد. در تصفیه فاضلاب شهری با جریان پیوسته، حداقل از دو حوضچه استفاده می شود که یکی از آنها در حالت پر شدن و دیگری در شرایط واکنش، ته نشینی جامدات و خروج پساب قرار دارد. هر راکتور تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال SBR روزانه چند سیکل را طی می کند. هر سیکل بطور معمول شامل پر شدن (h3)، هوادهی (h 2)، ته نشینی (h 0/5) و تخلیه سوپرناتانت (h 0/5) است.
جهت ایجاد انعطاف پذیری در جریان های بالا می توان مرحله غیرفعال را نیز به این مراحل افزود. مایع مخلوط در طول تمامی مراحل فرآیند لجن فعال SBR در راکتور باقی خواهد ماند. از این رو، نیاز به حوضچه ته نشینی ثانویه رفع خواهد گردید. زمان ماند هیدرولیکی بر اساس نرخ جریان ورودی و حجم حوضچه بین ۱۸ تا ۳۰ ساعت متغیر است. هوادهی را می توان با هواده های جت هوا یا دیفیوزرهای حباب درشت همراه با مخلوط کن های زیرسطحی انجام داد.
اختلاط مجزا عملکرد انعطاف پذیری را فراهم می کند و در طی دوره پر شدن راکتور، جهت عملیات آنوکسیک مناسب خواهد بود. دفع لجن معمولاً در طول دوره هوادهی صورت می گیرد. در تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال SBR نیز می توان از دی نیتریفیکاسیون آنوکسیک استفاده کرد. در اغلب فاضلاب های شهری با BOD مناسب می توان از زمان پر شدن برای حذف کامل نیترات باقیمانده از مایع مخلوط در مراحل ته نشینی و تخلیه استفاده کرد. اختلاط در حین پر شدن می تواند به بهبود این فرآیند کمک کند.
روش لجن فعال ICEASTM نوع دیگری از فرآیند لجن فعال در تصفیه فاضلاب SBR محسوب می شود که برای نرخ جریانی تا ۵۰۰.۰۰۰ مترمکعب بر روز مورد استفاده قرار می گیرد. جریان ورودی فاضلاب بطور پیوسته وارد دوره های مشابه واکنش، ته نشینی و خروج در راکتور تصفیه فاضلاب به روش لجن فعال SBR می شود.
جریان ورودی از یک سوی حوضچه دارای بافل (ناحیه پیش تصفیه) وارد می شود تا در حین ته نشینی و تخلیه آشفتگی ایجاد نکند. فاضلاب بطور پیوسته از ناحیه باز زیر بافل به ناحیه اصلی واکنش وارد می شود. مایع پس از هوادهی و ته نشینی توسط مکانیزم تخلیه اتوماتیک و زمانبندی شده تخلیه می شود. دفع لجن نیز در همین فاز انجام می شود.
روش لجن فعال CAAS از سه ناحیه جدا شده توسط بافل با نسبت حجمی تقریبی ۱:۲:۲۰ تشکیل شده است و مایع مخلوط از ناحیه ۳ به ناحیه ۱ باز می گردد. این روش لجن فعال با استفاده از SRT های طولانی، احتمال وقوع فرآیند نیتریفیکاسیون را نیز امکانپذیر می کند.
ادعا شده است که سطح بالایی از کاهش نیترات در حین ته نشینی ، تخلیه و همچنین در دوره هوادهی با غلظت اکسیژن محلول پایین، درون پتوی لجن رخ می دهد. مشابه فرآیند لجن فعال ICEAS جریان ورودی فاضلاب بطور پیوسته وارد، اما پساب خروجی به شکل ناپیوسته و مقطع خارج می شود.
این روش لجن فعال در نسبت F/M معادل d(-1) 2- 1 عمل می کند. عمق شفت بین m 120- 40 متغیر بوده و غلظت اکسیژن محلول در مایع مخلوط mg/L 20- 10 بوده و غلظت اشباع با افزایش عمق شفت افزایش می یابد. بمنظور جداسازی جامدات در MLSS بیشتر از ۱۰۰۰۰ میلی گرم بر لیتر از روش DAF و در غلظت های پایینتر از ته نشینی گرانشی و گاززدایی خلاء استفاده می شود.
راکتور Biohoch شامل حوضچه هوادهی است که توسط ورق های روزنه داری به دو ناحیه فوقانی و تحتانی تقسیم شده و ته نشینی ثانویه با شکلی مخروطی در اطراف حوضچه هوادهی قرار می گیرد. هوا و فاضلاب خام از طریق نازل هایی شعاعی در کف حوضچه فرآیند لجن فعال وارد آن می شوند.
آشفتگی بخش تحتانی تامین کننده شرایط اختلاط کامل است. در بخش فوقانی که ناحیه پایدای و گاززدایی محسوب می شود، حباب های درون لجن فعال که مانع ته نشینی جامدات می شوند حذف خواهند شد. عمق بخش هوادهی ممکن است به ۲۰ متر نیز برسد..